ਭਾਰਤੀ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਾਂ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਕ ਅਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ਬਾਰੇ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਵੱਡੇ ਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕ ਤਾਕਤਾਂ ਆਪਣੇ ਬਾਉਣੇ ਕੱਦ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਉਪਰ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਲੀਨ ਸੇ਼ਵਨ ਮੰਨ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਹਿੰਦੂਵਾਦੀ ਸੰਗਠਨ ਆਰ. ਐਸ.ਐਸ ਦਾ ਬਾਣਾ ਪਹਿਨਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਂੰਪ੍ਰਦਾਇਵਾਦੀ ਉਸਨੂੰ ਹਰ ਹੀਲੇ ਸਾਬਤ-ਸੂਰਤ ਸਿੱਖ ਸਜਾਉਣ ਦੇ ਆਹਰ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਆਪਣੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿਚ ਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਹੁਣ ਤਕ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਏ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨਸੂਬਿਆਂ ਨੂੰ ਸਫਂਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਵੇਗੀ। ਉਸੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਚੌਵੀ ਅਵਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬੁੱਧ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਕਾਰਣ ਵੱਖਰੀ ਹਸਤੀ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਅੱਜ ਤਕ ਵੀ ਕਾਮਯਾਬ ਹੈ। ਜੋ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕ ਸੰਗਠਨ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਥਿਆਉਣ ਵਿਚ ਖਿੱਚੋ ਧੂਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ “ਮਾਅਰਕੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਿਮ ਜਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕ ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਜਾਂ ਬਚਾਉ ਵਿਚ ਇਕ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਸੀ।” 0
ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉਪਰ ਚਾਰ ਚਾਰ ਇੱਕਠੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨੋਂ, ਬੰਬਈਆ ਮਸਾਲੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ। ‘ਰੰਗ ਦੇ ਬਸਤੀ’ ਵਰਗੀ ਫਿਲਮ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਰਾਜਗੁਰੂ, ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਐਕਸ਼ਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਗਾਇਬ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਚੀਫ ਮਨਿਸਟਰ ਨੂੰ ਮਾਰਕੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਆਸ ਰੱਖਣਾ ਕਿ ਉਹ ਸੱਤਾ ਵਿਰੁੱਧ ਉੱਠ ਖੜੋਣਗੇ, ਵਰਗੇ ਵਿਚਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਨੇ ਗ਼ਲਤ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਫਿਲਮਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਮ ਉਪਰ ਬਣੀ ਫਿਲਮ ਘਾਟੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗੀ ਤੇ ਉਹ ਗਈ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਅੱਜ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਸਟਰ, ਤਸਵੀਰਾਂ ਆਮ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਗੱਡੀਆਂ ਉਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਟਿੱਕਰ ਆਮ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੌਵੇਂ ਜਨਮ ਦਿਨ ਦੇ ਜਸ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਇਕ ਖਦਸ਼ਾ ਵੀ ਹੈ। ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੀੜਾਂ ਤਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੀ ਤਾਂ ਨਤੀਜਾ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਰਗਲਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਵੀ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਾਰਸਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸਾਧਨ ਵਰਤ ਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਹੇਠ ਤਕ ਲੈ ਕੇ ਜਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੇ।
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਉਪਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਉਸਦੀਆਂ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਘੋਖਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਸੇ ਅਮਲ ਵਿਚੋਂ ਉਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਸੂਤਰ ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਆਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰ ਇਥੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਲਿਪੀ ਉਪਰ ਚਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਉਸਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਕੀਤਾ ਵੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹਰ ਮਸਲੇ ਉਪਰ ਬੇਲਿਹਾਜ ਹੋ ਕੇ ਤਰਕ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ‘ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ’ ਅਤੇ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚੋਂ ਲਿਖੀ ‘ਡਰੀਮ ਲੈਂਡ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ’ ਅਤੇ 22 ਮਾਰਚ, 1931 ਨੂੰ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੇ ਖ਼ਤ ਤਕ ਉਸਦੀ ਇਹ ‘ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਬੇਲਿਹਾਜ਼ੀ’ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਰੁਕਦੀ। ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਗੱਲ ਤਰਕ ਨਾਲ ਨੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਲਿਪੀ ਦੇ ਸਵਾਲ ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ‘ਸਾਹਿਤਕ ਰੁਚੀ ਜਾਗ੍ਰਤੀ’ ਦੀ ਘਾਟ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦੌਰ ਵਿਚ ਇਹ ਜਾਗ੍ਰਤੀ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤਕ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸੜ ਹੋਕੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦਾ। ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਣਾ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੀ ਦੇਖ ਸਕਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ, “ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਗ ਬਣ ਜਾਣ ਦਾ ਇਕ ਲਾਭ ਤਾਂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਕੱਟੜਤਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀਆਂ ਦੀ ਕੱਟੜਤਾ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਥਾਂ ਬਣਾ ਲਿਆ।” 1
ਅੱਜ ਲਿਪੀ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਬ੍ਰਹਮੀ ਲਿਪੀ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਕਾਸ ਕਰਕੇ ਬਣੀ ਹੈ ਤੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਤੋਂ ਵੀ ਪੁਰਾਤਨ ਹੈ। ਗੁਰੁ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਅਪਣਾ ਕੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਚਾ ਲਿਆ। ਜੀ. ਬੀ. ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ, “ਭਾਵੇਂ ਗੁਰੁ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲ਼ਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾਈ, ਤੇ ਨਾ ਉਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਾਧਾ ਘਾਟਾ ਕੀਤਾ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਅੱਖਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਜਾਂ ਵਰਣ ਮਾਲ਼ਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਅੱਖਰ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਬਦਲੀ, ਤੇ ਇਸ ਵਰਣਮਾਲ਼ਾ ਨੂੰ ‘ਗੁਰਮੁਖੀ’ ਨਾਮ ਹੀ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਕ ਗੱਲ ਗੁਰੁ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਇਸ ਲਿਪੀ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਦੀ, ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਇਕ ਮਰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਜਾਨ ਪਾ ਕੇ, ਉਸਨੂੰ ਦੂਜਾ ਜਨਮ ਦੇ ਕੇ ਮਰ ਜਾਣੋਂ ਬਚਾ ਲਿਆ।” (ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦਾ ਜਨਮ ਤੇ ਵਿਕਾਸ, ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਤੀਜਾ ਸੰਸਕਰਣ 1981, ਪੰਨਾ-113.) ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਾਹਮਣੇ ਸਵਾਲ ‘ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣਾਉਣ’ ਦਾ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸੌੜੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕੋਣ ਅਧੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦਸਦੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਵਿਚ ਲਿਖਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। 1923-24 ਤਕ ਜਦੋਂ ਇਹ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਮੱਧ ਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਾਲ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵੀ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਅਧੀਨ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸੀ ਇਸੇ ਲਈ ਉਹ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ, “ਅਜੇ ਤਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੀ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਮੱਧ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬੋਲ ਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਅਜੇ ਤਕ ਵਿਸ਼ੇਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰਿਤ ਹੀ ਹੋ ਸਕੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੀ ਬਣ ਸਕੀ।”2 ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਵਲ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਅਭਿੱਜ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਲੇਖ ਤੋਂ ਇਹ ਤੱਥ ਵੀ ਉਭਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਹੀ ਅਣਮੰਨੇ ਨਹੀਂ ਹਨ ਸਗੋਂ ਹਿੰਦੂ ਵਸੋਂ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਦੇਵਨਗਰੀ ਵਿਚ ਲਿਖਕੇ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਰਕ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ, “ਹਿੰਦੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਅਪਣਾਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੀ ਜਿਹੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਫਰਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਸਿਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।3 ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਿੰਦੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਵਲ ਵੀ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਿਪੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੀ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਉਸਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ। ਲੱਗਦਾ ਇਉਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਵਿਚ ਲਿਖਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ ਆਪਣੀ ਸਾਹਿਤਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਵਸੋਂ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਏਗੀ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਉਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੀ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਰਕ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਝਲਕ ਤਾਂ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਉਪਰ ਉਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਉਸਦੇ ਲਿਖੇ ਮੁੱਖ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਧਰਮ/ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕਤਾ ਬਾਰੇ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ‘ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਲੜ੍ਹਾਈ’ ਲੇਖ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਟਾਲਸਟਾਇ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਤੱਤ ਇਹ ਕੱਢਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਜੇਕਰ ਧਰਮ ਪਿਛਲੀ ਤੀਜੀ ਗੱਲ (ਭਾਵ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ਼ ਜਾਂ ਅਨੁਸ਼ਠਾਨ) ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਦੇ ਨਾਲ (ਭਾਵ ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ) ਦੇ ਨਾਲ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਮਿਲਾਉਣ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਤਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।........ਜੇ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ (ਯਾਨੀ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਜਰੂਰੀ ਗੱਲਾਂ) ਤੇ ਦੂਜੀ (ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ) ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦ ਖਿਆਲੀ ਮਿਲਾ ਕੇ ਧਰਮ ਬਣਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਮੁਬਾਰਕ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫਿਰਕੇਬੰਦੀ ਅਤੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਹਰ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਮਿਟਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਛੂਤ ਅਛੂਤ ਲਫਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹੋਂ ਕੱਢਣਾ ਪਵੇਗਾ।”4 (ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ+ਧਰਮ ਦਰਸ਼ਨ+ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਪਰ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੱਲਾਂ+ਧਰਮ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ+ਆਜ਼ਾਦ ਖਿਆਲੀ ਮੁਬਾਰਕ ਹੈ)
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਧਰਮ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲ ਰਲਗੱਡ ਕਰਕੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੁਚੇਤ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ ਦੇ ਕਾਰਣ ਆਰਥਿਕ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਕਿਵੇਂ ਜਾਵੇ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਉੱਤਰ ਹੈ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਮਾਤੀ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਉਸਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, “ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸ਼ੇਣੀ ਜਾਗ੍ਰਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਗਰੀਬਾਂ, ਕਿਰਤੀਆਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ ਸਮਝਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ-ਕੰਡਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥੀਂ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗਰੀਬਾਂ ਦੇ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਜਾਤ, ਨਸਲ, ਧਰਮ ਕੌਮ ਦੇ ਹੋਣ, ਹੱਕ ਇਕੋ ਹੀ ਹਨ। ਤੁਹਾਡਾ ਭਲਾ ਇਸ ਵਿਚ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀ ਧਰਮ,ਰੰਗ,ਨਸਲ ਅਤੇ ਕੌਮ ਤੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭੇਦ ਮਿਟਾ ਕੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਉ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੋ। ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡਾ ਕੋਈ ਹਰਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਸੰਗਲ ਜ਼ਰੂਰ ਕੱਟੇ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ।”5 ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਵਿਸ਼ਸ ਤੌਰ ਤੇ ਨੋਟ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਫਸਾਦਾਂ ਵਿਚ ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਕਿਰਤੀਆਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਸਗੋਂ ਵਿੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਦੰਗੇ ਰੋਕਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਧਰਮ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਅੱਜ ਵੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਹ ਗੱਲ ਨੋਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸਮਕਾਲੀ ਹਲਚਲ ਨੇ ਹਰ ਧਰਮ ਅਤੇ ਫਿ਼ਰਕੇ ਨੂੰ ਅਛੂਤਾਂ ਲਈ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਦਲਿਤਾਂ ਲਈ ਵੀ ਕੁਝ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਗੱਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਆਰੀਆਂ ਨੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਛੂਤ ਬਣਾ ਕੇ ‘ਜ਼ੁਲਮ’ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ‘ਪੁਨਰ ਜਨਮ’ ਦੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਪਰਚਾਰੀ ਜਿਸਨੇ, “ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦਾ ਮਾਦਾ, ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਆਤਮ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦਾ ਭਾਵ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ......।”6 ਭਾਵੇਂ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਉਪਰ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਸੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਤੀਕ ਅਛੂਤ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਾਂ,....ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ਆਦਮੀ ਸਮਝਣਾ, ਬਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾਇਆਂ ਕਲਮਾ ਪੜ੍ਹਾਇਆਂ ਜਾਂ ਸੁੱਧ ਕੀਤਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਰਲਾ ਲੈਣਾ, ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣਾ, ਇਹੋ ਠੀਕ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪੋ ਵਿਚ ਖਿੱਚਾ ਧੁੂਹੀ ਕਰਨੀ ਤੇ ਅਮਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਹੱਕ ਨਾ ਦੇਣਾ ਕੋਈ ਠੀਕ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।”7 ਸੁਧਾਰ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਛੂਤ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਖੜੋਣ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਚੈਲੰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਮੌਜੂਦਾ ਨਿਜ਼ਾਮ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਖੜੀ ਕਰਨ ਲਈ ਵੰਗਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। “ਐਜੀਟੇਸ਼ਨ ,ਇਨਕਲਾਬ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿਉ ਅਤੇ ਪੋਲੀਟੀਕਲ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਇਨਕਲਾਬ ਵਾਸਤੇ ਕਮਰ ਕੱਸੇ ਕਰ ਲਉ। ਤੁਸੀ ਹੀ ਤੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਹੋ। ਅਸਲੀ ਤਾਕਤ ਹੋ, ਉੱਠੋ! ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਸ਼ੇਰੋ, ਵਿਦਰੋਹੀਓ! ਵਿਦਰੋਹ (ਤੂਫਾਨ) ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿਉ।”8 ਦਲਿਤਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਾਰਣ ਹੀ ਡਾ.ਚਮਨ ਲਾਲ ਇਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡਾ.ਅੰਬੇਦਕਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਲਿਤ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹੀ ਨਾਇਕ ਮੰਨ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਅਨੁਸਾਰ, “ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪੱਖ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚ ਇਹ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕਤਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਦਾ ਦਲਿਤ ਅੰਦੋਲਨ ਅੰਬੇਦਕਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਨਾਇਕ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੀ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੇ ਵਧੇਰੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਤੇ ਸਮਰੱਥਨ ਪਾਇਆ ਹੈ।”8ੳ
ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲੇਖ ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ? ਇਕ ਕਲਾਸੀਕਲ ਰਚਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਸਤਕ ਬਣਨ ਦਾ ਕਾਰਣ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ‘ਹੰਕਾਰ’ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਸਗੋਂ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਡੂੰਘੇ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹੀ ਨਾਸਤਕ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਇਕ ਸਵੀਕਾਰੋਕਤੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਗੌਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ਤੇ “ਸਿਰਫ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੀ।” ਅਸਲ਼ੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਉਹ ਕਾਫੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਬਣਿਆ। ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਅਰਥ ਤਬਾਹੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਉਸਾਰੀ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਉਸ ਨੇ ਡਰੀਮਲੈਂਡ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਥਾਈਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਜੋ ਸਦਾ ਲਈ ਸੱਚ ਸਨ ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਹਨ, ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸੋਚਣੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਗੁਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਸਵੈ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਕੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਕਸਵੱਟੀ ਤੇ ਪੂਰੇ ਉੱਤਰਦੇ ਹਾਂ?! ਮਾਰਕਸ ਨੂੰ ਜਦ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰ ਪੁੱਛੇ ਗਏ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ‘ਹਰ ਗੱਲ ਉਪਰ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਕਰਨਾ’ ਉਸਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਅਸੂਲ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉਸੇ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ-ਕਦਮ ਤੇ ਤੁਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ, “ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਹਾਮੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਦੀ, ਹਰ ਗੱਲ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨੀ ਪਏਗੀ, ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ, ਤੇ ਇਹਦੇ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਪ੍ਰਚਲਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਇਕੱਲੀ ਗੱਲ ਦੀ ਬਾਦਲੀਲ ਪੁਣਛਾਣ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਜੇ ਕੋਈ ਦਲੀਲ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤ ਜਾਂ ਫਲਸ਼ਫੇ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਰਾਹਣ ਯੋਗ ਹੈ। ਉਹਦੀ ਦਲੀਲ ਗਲਤ ਜਾਂ ਉੱਕਾ ਹੀ ਬੇ ਬੁਨਿਆਦ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਦਰੁਸਤ ਰਾਹ ਉੱਤੇ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਉਸਦਾ ਧਰੂ ਤਾਰਾ ਜੋ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਨਿਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਖਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਕੁੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਪਿਛਾਂਹ-ਖਿੱਚੂ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਬੰਦਾ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਪੁਰਾਤਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਚੈਲੰਜ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ।”9 ਭਗਤ ਸਿੰਘ ‘ਰੱਬ ਲੁੱਟਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਸੀ’ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ, ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੈ ਕਿ, “ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੱਤ, ਧਰਮ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਆਖਰਕਾਰ ਜਾਬਰ, ਦਮਨਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੇ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਹਮਾਇਤੀ ਹੀ ਹੋ ਨਿਬੜਦੀਆਂ ਹਨ।”10 ਅੱਜ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਕੀ ਇਸੇ ਪਾਸੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਿਹਾ?! ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਆਦਿ ਕਾਲ ਵਿਚ ਰੱਬ ਸੱਚੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸੀ। ਔਖੀ ਘੜੀ ਵੇਲੇ ਰੱਬ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਬੰਦੇ ਲਈ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖਤੇ ਉਪਰ ਵੀ ਇਸ ਮਦਦਗਾਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।
‘ਡਰੀਮਲੈਂਡ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ’ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਪਹਿਲੂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਕੋਠੀ’ ਵਿਚ ਬੈਠਿਆਂ ਲਿਖੀ, 15 ਜਨਵਰੀ, 1931 ਨੂੰ। ਫਾਂਸੀ ਚੜ੍ਹਨ ਦੇ ਕੇਵਲ ਸਵਾ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਕੈਦੀ ਮੌਤ, ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਜਾਂ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਸਰੀਰਕ ਕਿਰਤ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਸਮਝ ਦੀ ਸੀਮਾ ਅਤੇ ਰਾਮਸਰਨ ਦਾਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦੇ ਕਾਰਣਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਹ ਸੰਤੁਲਨ ਫਾਂਸੀ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੇ ਖਤ ਤਕ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਹ ਸ਼ਹੀਦੇ-ਆਜ਼ਮ ਹੈ। ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, “ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨਣੀ ਪਈ ਸੀ ਕਿ ਮਾਨਸਿਕ ਕਿਰਤ, ਜਿਸਮਾਨੀ ਕਿਰਤ ਜਿੰਨੀ ਹੀ ਉਤਪਾਦਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ (ਸਾਮਵਾਦੀ) ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਦ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਾਇਮ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਉਤਪਾਦਕ ਤੇ ਵਿਤਰਕ ਇਕੋ ਜਿੰਨੇ ਅਹਿਮ ਸਮਝੇ ਜਾਣਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਜਹਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਇਹ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਚੌਵੀ ਘੰਟਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਚਾਰ ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਕੇ ਚਲਾ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਯੋਗ (ਕੰਮ) ਛੱਡ ਕੇ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਚਲਾ ਜਾਏ।। ਜਹਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਇਕੋ ਜਿੰਨੀ ਉਤਪਾਦਕ ਕਿਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਸਿਰਫ਼ ਇਕੋ ਫ਼ਰਕ ਦੀ ਆਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਮਾਨਸਿਕ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿਸਮਾਨੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।”11 ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ 1931 ਵਿਚ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਨਾ ਸਮਝ ਕੇ ਚੀਨ ਵਿਚ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਇਨਕਲਾਬ ਸਮੇਂ ਲੇਖਕਾਂ/ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜਿ਼ਆਦਤੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਲੇਖਕਾਂ ਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਅਜੇ ਤਕ ਸਾਡੇ ਕੋਲ਼ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿਆਸੀ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਦੇ ਖ਼ਤ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦਾ ਬਿਉਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਖ਼ਤ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ‘ਮਾਰਕਸੀ’ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤਣ ਦਾ ਅਹਿਦ ਹੈ। ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਬਾਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਹੈ, ਅਸਲੀਅਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣ ਦਾ ਹੋਕਾ ਹੈ, ਦਹਿਸ਼ਦ ਪਸੰਦੀ ਬਾਰੇ ਇੰਕਸ਼ਾਫ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਵੀ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿਰਤੀ ਦੇ ਰਾਜ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਹੈ। ਸਮਝੌਤੇ ਬਾਰੇ ਲੈਨਿਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਮਝੌਤਾਵਾਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸੀ। ਸਮਝੌਤੇ ਨੂੰ ‘ਆਖਰੀ ਆਰਾਮ ਦਾ ਥਾਂ’ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਗੋਡੇ ਟੇਕਣਾ’ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। “ਸਾਡੇ ਲਈ ਸਮਝੌਤਾ ਗੋਡੇ ਟੇਕਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਕ ਕਦਮ ਅੱਗੇ ਤੇ ਫਿਰ ਕੁਝ ਆਰਾਮ....ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਝੌਤਾ ਇਸ ਤੋਂ ਵਧ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਆਖਰੀ ਮੰਤਵ ਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਆਰਾਮ ਦੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ।”12
ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਿੰਨਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਵਾਰਿਸ ਉਸ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਵੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ,“ਇਨਕਲਾਬ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕੰਮ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੇ ਵਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਕਿਸੇ ਮਿਥੀ ਹੋਈ ਤਾਰੀਕ ਨੂੰ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਤਾਂ ਖ਼ਾਸ ਸਮਾਜੀ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਕ ਜਥੇਬੰਦ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕੰਮ ਲਈ ਸਭ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਲਈ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ।”13 ਦਹਿਸ਼ਤਵਾਦ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਐਲਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ, “ਨਾਂ ਮੈਂ ਦਹਿਸ਼ਤ ਪਸੰਦ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਸਾਂ, ਸਿਰਫ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਚੰਦ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਸਿਵਾਇ। ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਕੁਝ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀੰਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।”14 ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਆਤੰਕਵਾਦ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਸੀ। “ਆਤੰਕਵਾਦ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਮਰਾਜੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਸੁਲਹ ਵਾਸਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੁਲਹ ਸਫ਼ਾਈਆਂ ਸਾਡੇ ਉਦੇਸ਼ ਪੂਰਣ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਿਤੇ ਉਰੇ ਰਹਿਣਗੀਆਂ।” ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਲੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਸਮਝੌਤੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਚਲੀਆਂ ਸੱਜੀਆਂ, ਖੱਬੀਆਂ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਨਤੀਜੇ ਹੀ ਕੱਢੇ ਹਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਸਾਡੀ ਰਾਹ ਦਸੇਰੀ ਬਣਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਨਾਂ ਕਿ ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਅਸੀਂ ਗਲਤੀਆਂ ਬਾਰ ਬਾਰ ਦੁਹਰਾਈਏ।
ਸਰ ਅਬਦੁਲ ਕਾਦਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋ. ਈਸਵਰ ਚੰਦ ਨੰਦਾ (ਸਾਇਦ ਇਹ ਸਾਡਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨਾਟਕ ਦਾ ਪਿਤਾਮਾ ਆਈ.ਸੀ.ਨੰਦਾ ਹੀ ਹੈ) ਵਲੋਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਲਿਟਿਕਸ ਵਿਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਕਰਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਿੱਖਾ ਵਿਅੰਗਆਤਮਕ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਕਰਕੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੋਰਨਾਂ ਮਸਲਿਆਂ ਵਾਂਗਵਿਦਿਆਥੀਆਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਚਿਣ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਹੈ। “ਇਹ ਅਸੀਂ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਵਿਦਿਆ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਤਵੱਜੋ ਉਸ ਪਾਸੇ ਵਲ ਲਾ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਕੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਤੇ ਉਪਾਅ ਸੋਚਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਉਸੇ ਵਿਦਿਆ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀ? ਜੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਵਿਦਿਆ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਕੰਮਾ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਜਿਹੜੀ ਕੇਵਲ ਕਲਰਕੀ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਐਸੀ ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਕੀ ਹੈ?”16
ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸੁਭਾਸ਼ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਨਹਿਰੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸੀ ਕਿ, “ਕੋਈ ਗੱਲ ਜੋ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਦੀ ਪਰਖ ਨਾਲ ਠੀਕ ਨਾ ਸਾਬਤ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਚਾਹੇ ਵੇਦ ਅਤੇ ਕੁਰਾਨ ਵਿਚ ਕਿੱਡਾ ਚੰਗਾ ਹੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਨਹੀਂ ਮੰਨਣੀ ਚਾਹੀਦੀ।”17 ਜਾਂ “ਅਸਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਪਿੱਛੇ (ਕੁਰਾਨ ਜਾਂ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ) ਨਹੀਂ ਮੁੜ ਸਕਦੀ।” ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕੋਈ ਵੀ ਉਸਦਾ ਗਲਤ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਵਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਫਾਂਸੀ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਕ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੰ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਸੌ ਸਾਲਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਉਪਰ ਮਿਲੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਨੇ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਸੱਚ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। “ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਲਈ ਇਹ (ਫ਼ਾਂਸੀ) ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਇਨਾਮ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਇਨਾਮ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਉਹ (ਅੰਗ੍ਰੇਜ) ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਪਰ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੁੱਲ ਹੈ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਮਾਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਸਕਦੇ।18
ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ ਨੂੰ ਕਹੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਅੱਜ ਵੀ ਓਨੇ ਹੀ ਸੱਚੇ ਹਨ। ਜੇ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਮਰਾਜ ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਸਕਿਅਆ ਤਾਂ ਨਵਸਮਾਜਵਾਦ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਬੱਧ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਆਲੋਚਕ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦੇ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਆਦਰਸਵਾਦੀ ਉਪਭਾਵੁਕ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਪੜਾਅ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤਿਬੱਧਤਾ ਦਾ ਪੜਾਅ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਆਪ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਮੈਂ ਜਤਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਲਗਦੀ ਵਾਹ ਜਾਲਮ ਟੋਲੇ ਦਾ ਹਮਾਇਤੀ ਨਾ ਬਣਦਾ ਹੋਇਆ ਸਗੋਂ ਉਸਦੇ ਬੇਰਹਿਮ ਹੱਥ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੋਇਆ ਸਰਬ ਸਾਹਿਤ ਲਿਖਾਂ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਰੋੜਾਂ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿਚ ਲਿਖਣਾ ਮੇਰਾ ਧਰਮ ਹੈ।”
ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਕਸੇਲ ਨੇ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ਤੋਂ ਵੱਖ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਇਸ ਪੜਾਅ ਉੱਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਇਤਨਾ ਚੇਤੰਨ ਹੈ ਕਿ ਲਗਭਗ ਹਰ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣਿਕ ਖ਼ੋਟ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕਰਕੇ ਸੋਧਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਅਮਲ ਦੁਆਰਾ ਸੱਚੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਤੇ ਕਿਰਤੀ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਆਰੰਭਕ ਕਾਲ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਮਾਨਵਵਾਦ ਹੁਣ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਮਾਨਵਵਾਦ ਜਾਂ ਕਿਰਤੀ ਮਾਨਵਵਾਦ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ”19 । ਡਾ. ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਬੱਧਤਾ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ “ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਲੋਕ ਹਿਤੂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਉਸਾਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ, ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਤੇ ਸਾਹਸ ਦਿੰਦੀ ਹੈ...ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਜੇ ਜਿਉਂਦਾ ਰਹਿ ਸਕੇਗਾ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਵਚਨਬੱਧ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੈ।”20
ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਗਲਤ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾ ਫਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ (ਪਰਦਾ), ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਹਿਤਾਂ ਦੀ ਬਾਤ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਨਾ-ਬਰਾਰਬੀ ਵਾਲੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰਦਾ ਹੈ, ਪਾਖੰਡੀ ਸਾਧਾਂ ਦੇ ਦੰਭਾਂ ਦੇ ਪਾਜ ਉਘਾੜਦਾ ਹੈ, ਪੈਸੇ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਨੂੰ ਸਕੈਨ ਹੇਠ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ (ਰਿਕਸ਼ ਚਾਲਕਾਂ) ਦਾ ਹੱਕ ਪੂਰਦਾ ਹੈ, ਆਰਥਿਕ ਲੁੱਟ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਜਾਤ-ਪਾਤੀ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦਾ ਹੈ, ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਖੜਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਾਇਦਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਕੱਜ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਸਲੇਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਉਸ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਉਲਟਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਮੀਰ ਗਰੀਬ ਦੇ ਪਾੜੇ ਹਨ। ਉਹ ਅਮੀਰਾਂ ਦੀ ਪੈਸੇ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਦੌੜ ਨੂੰ ਨਿੰਦਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਅਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਤਰ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦਾ ਕਾਇਲ ਹੈ ਇਸੇ ਲਈ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, “ਲੁਟੇਰੇ ਨੂੰ ਲੁਟੇਰਾ ਨਾ ਕਹਿਣਾ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਨਹੀਂ, ਲੁੱਟੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸੁਖੀ ਕਹਿਣਾ ਸਤਯ ਨਹੀਂ।” ਇਸੇ ਸੂਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸੇਧ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।
ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਹੁੰਚ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਮੌਜੂਦਾ ਜਾਇਦਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਮਜਦੂਰ ਵਰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨੀ ਅਤੇ ਹੇਠਲੀ ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ, ਵਿਸ਼ੇਸ ਤੌਰ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਲਫੀ ਇਸ ਦੀ ਕਲਾਸਕੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕੇ ਕਾਰਣਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਪਸਾਰ ਨੂੰ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦਾ ਵਡਾ ਸਾਧਨ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕ ਬਖੇੜਿਆ ਤੋਂ ਉਪਰ ਉੱਠਕੇ ਮਾਨਵਵਾਦ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। (ਮੁਗਲ ਖਾਲਸਾ, ਰੋਲ ਨੰਬਰ ਇਕ)। ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਹੀ ਥਾਂ ਹੈ ਜੋ ਬਾਵਾ ਬਲਵੰਤ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਖੇਤਰ ਵਿਚ। ਡਾ. ਪ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਉਪਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਨਤੀਜਾ ਕੱਢਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਉਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਪ੍ਰਤਿਬੱਧਤਾ ਲੋਕ ਹਿੱਤੀ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਉਸਾਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ,ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ, ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਤੇ ਸਾਹਸ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਗਲਤਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਮਝੌਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਉਪਰ ਉਸਨੂੰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ, ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਮੱਰਥਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।”21
ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਹੀਏ ਤਾਂ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੱਚੇ ਵਾਰਿਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੈ ਜੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਤੰਗੀਆਂ ਤੁਰਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਜੀਅ-ਜਾਨ ਨਾਲ ਪਹਿਰੇਦਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਪਰ ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੰਪ੍ਰਦਾਈਕਰਣ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਸਾਡੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜਿਹਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕਤਾਵਾਦੀ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਲਿਪੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਉਸਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਸੰਪ੍ਰਦਾਈਆਂ ਤੋਂ ਉਲਟ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹੈ। ਅਛੂਤ ਸਮੱਸਿਆ ਪ੍ਰਤਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਮਾਨਵੀ ਪੱਧਰ ਉਪਰ ਸੋਚਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕ ਸੋਚ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਸੀਮਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਵੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਜੋ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਛੂਤਾਂ ਲਈ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕਤਾ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕਾਈ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਰੋੜਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਉਹ ਵੱਖ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲ਼ ਜੋੜਨ ਦੇ ਉਹ ਹੱਕ ਵਿਚ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਚਿਰੰਜੀਵਤਾ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਭੁਲੇਖੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਸਾਤ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹੀ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਸੀ ਇਸੇ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹਰ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤਿਬੱਧ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਹਰ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
